پل مالان هرات

 

پل مالان یکی از بناهای تاریخی هرات و از پل های زیبا و تاریخی افغانستان است که بر روی رودخانه هریرود در منطقه مالان ساخته شده است. 

 

در گذشته های دور،کاروان های که از هرات به مقصد سیستان، قندهار و هند سفر می کردند، از این پل عبور می کردند.
پل مالان،در شکوفایی اقتصاد و درآمد مردم هرات نقش مهمی داشته و از همین رو در طول تاریخ،بارها بازسازی شده است.
درتاریخ حبیب السیر در مورد پل مالان چنین آمده است:

((پل مالان مبنی است بر 26 طاق که از خشت پخته و گچ و آهک ساخته شده و در هیچ یک از تواریخ هرات مذکور نیست که بانی آن کیست وآنچه السنه و افواه استماع می افتد آن است که ضعیفه ای آن را بناکرده است)).
امابرخی مؤرخین به این عقیده اند که
این پل در سال ۵۰۵ هجری قمری (برابر با ۱۱۱۰ میلادی) و در زمان سلطان سنجر سلجوقی به همین شکلی که اکنون هست، با اندک تفاوت، ساخته شد.
ولی از روی داستان هایی که در مورد پل مالان حکایت می کنند و بنا به اهمیت تجارتی و موقعیت جغرافیایی هرات، گمان می رود که تاریخ ساخت این پل خیلی نزدیک به تاریخ ساخت شهر هرات باشد. در برخی از این حکایت ها، تاریخ ساخت پل مالان تا پیش از ظهور اسلام نیز ذکر شده است.
برخی حکایت هایی که در مورد ساخت پل تاریخی مالان وجود دارد، شنیدنی است. بر اساس یکی از این حکایات،
پیش از ظهور اسلام، دو خواهر مومن زرتشتی مذهب، به نامهای بی بی حور و بی بی نور که مرغداری داشته اند، از تخم مرغ برای ساخت پل مالان استفاده کردند. این روایت می گوید آن دو، در زمان ساخت پل مالان، در ملات و مصالح ساختمانی آن، تخم مرغ اضافه کردند تا زمانیکه پل مالان ساخته می شد آنها با استفاده از تخم مرغ در ملات یا همان مواد ساختمانی آن زمان، برای مقاوم ساختن پل در مقابل طغیان آب، مقاوم شود.
مالان روستای کوچکی است که در کنار هریرود قرار دارد. به گفته برخی مورخان، پیش از اسلام در این روستا آتشکده ای بوده که اهالی شهر هرات در این آتشکده عبادت می کردند. در زمانی که بر روی رودخانه هریرود پلی وجود نداشت، مردم به سختی از آب عبور می کردند و خود را به آتشکده می رساندند. این روایت می گوید یک موبد آتشکده مالان به نام برزو - که فرزند نداشت و از بی فرزندی همواره رنج می برد - روزی دست به دامان اهورامزدا شد و گفت اگر مرا فرزندی باشد، به شکرانه آن، بر روی هریرود پلی خواهم ساخت که مردم بتوانند به آسانی از آب عبور کنند و به آتشکده بیایند، خداوند فرزندی به برزو ارزانی کرد و برزو نام او را فریدون گذاشت و سپس به وعده خود عمل کرد و این پل را ساخت .

مثنوی زهره و فریدون

راویان این حکایت می گویند که فریدون، شبی دختری را به خواب دید و عاشق او شد. این دختر زهره نام داشت و پدر او مردی ثروتمند بود. پدر زهره، یک روز به همراه دخترش برای نیایش به آتشکده مالان آمد و آنجا زهره و فریدون همدیگر را دیدند و عاشق هم شدند.

فکری سلجوقی از شاعران و تاریخ نگاران هرات، این داستان را در یک مثنوی به نام فریدون و زهره به نظم در آورده است که در بحر مثنوی یوسف و زلیخای جامی است.

سروده معروف "سر پل مالان" با لهجه هراتی، از روی مثنوی "زهره و فریدون" ساخته شده است:

سر پل مالان دختری دیدم
قشنگ و زیبا او را پسندیدم
قدش بلند بود
راست میگی ؟
موهایش چنگ بود
راست می گی ؟
باما به جنگ بود
راست می گی ؟
چه کنم وفا نداره
نظری به ما نداره
چه کنم وفا نداره
نظری به ما نداره
نمی یایه، نمی یایه ، نمی یایه
ای (این) دختر خوب خوبان هراته
ای دختر ماه تابان هراته
الهی کم مبادا سایهء او
ای دختر سرو بوستان هراته

پل مالان در گذر تاریخ بارهاترمیم شده است.طبق مشاهده خانیکوف جغرافیه دان روسی که در عهد حکمرانی سلطان احمدخان به سال 1859 میلادی از هرات دیدن کرده این پل دارایی 23 طاق بوده است.مولوی خسته در کتاب معاصرین سخنورمیگویدکه این پل در دوره شجاع الدوله بازسازی شده است واین شعر نشانگر آن است:
پل مالان که سیلاب حوادث ـــــــــ غبار هستی اش بربادکرده
وزیر بـی نـظیر از روی تدبـیر ـــــــــ اساسش را زنو بنیاد کرده
به تاریخ بنایش گفت صدیق ــــــــ "شجاع الدوله خان آبادکرده"

در بدایع الوقایع تألیف قرن دهم هجری آمده است که پل مالان بیست و هشت طاق داشته است.طی دهه های اخیرخاصه درجریان جنگ دامنه دار،چندطاق این پل فروریخته بود و ترمیم اساسی آن توسط مؤسسه داکار وتمویل جامعۀ اروپایی در برج اسد 1374 ه.ش به پایۀ اکمال رسید.این پل در حال حاضر 21طاق دارد و عبورگاه عراده جات،چهارپایان و پیادگان است و در فصل سیلاب های بهاری هریرود منظرۀ جالبی را به نمایش میگذارد.

پل مالان در حال حاضر دارای ۲۲ دهنه یا طاق می باشد 

هزینه اعمارپل مالان ازتخم مرغ پرداخته شده است
بنا بر روایت دیگری که آنرا امام الدین اجمل مسوول آبدات تاریخی ولایت هرات با استناد به نوشته ها درمورد پل مالان نقل کرد، این پل قبل از ظهور اسلام توسط زنی بنام بی بی نورکه مرغ داری زیادی داشته اعمار گردیده است. هزینه ی ساخت پل هم از فروش تخم مرغ پرداخت شده است. پل مالان در آن زمان در مسیر راه ابریشم قرار داشته است.
در متون کهن هر جا که از هرات یادی شده است از پل مالان نیز سخن گفته شد است. از این موضوع چنین استنباط می گردد که احتمالا قدامت این پل به زمان بنای شهر هرات برسد؛ چیزی که می تواند تاریخ این پل رابیشتر ازآنچه گفته می شود ، ثابت نماید.

مواد ساخت پل مالان ازتخم مرغ بوده است
در مورد مواد و مصالح ساختمانی که در این پل به کار رفته است، گفته می شود که معماران برای استحکام بیشتر پل ،تخم مرغ و پوست آن را در ملات (مواد ساختمانی آنزمان) مانند خاکستر وآهک مخلوط نموده و دراعمارآن بکار گرفته اند تا درمقابل طغیان آب مقاومت نماید.

ملات چیست واهمیت آن دراعمارپل مالان واستحکام آن چگونه بوده است ؟
سرمحقق عبدالغنی نیکسیر، سابق عضوآکادمی علوم افغانستان میگوید: "چون درآن زمان سمنت وجود نداشت، ازاین رو خاکستر و آهک وسفیدی تخم مرغ را ترکیب و دراعمارپل مالان بکارمی بردند."
واما درموردمقاومت این نوع ماده مرکب که درهرات به "ساروج" مشهوراست، انجینر عبدالقادررحیمی که در حال حاضر ریاست دفترساحوی کمیسیون مستقل حقوق بشر درهرات را عهده داراست، می گویدکه ساروج یا ماده ترکیبی آن زمان، هرچند به لحاظ مقاومت با سمنت امروزی قابل مقایسه نیست واما برای جلوگیری ازنفوذ آب آزآن استفاده می شده است.
آقای رحیمی درمورد عدم کاربرد "ساروج" درشرایط امروزی علاوه ازسایردلایل می گوید که این ماده نسبت اینکه قیمت تمام می شود، ازاستفاده خارج شده است.
رحیمی درمورد خواص این ماده ترکیبی اضافه می کند: این ماده درحمام ها، کف پل ها، تونل ها، آبروها، استفاده می شده برای اینکه مثل سمنت داغ نمی شود درحالیکه ازنفوذ آب نیزجلوگیری می کند.

درحالی که ازساخت وسازپل مالان قرن ها گذشته است، امروز این سوال پیش می آید که ازعمراستخراج سمنت و سیخ گول که درحال حاضرکارساختمانی را آسان تر و استحکام بنا ها را نیز مطمین تر نموده، چه مقدار زمان می گذرد؟
انجنیرعبدالبشیرشیوا رییس ساختمانی شرکت همراهان متحد آبادی (هما) و یکی از مسوولین آخرین پرژوه اعمارمجدد پل مالان (2006) که درنشست اعضای انجمن حفظ میراث های فرهنگی (28 سرطان سال روان درقلعه اختیارالدین برگزار گردیده بود) می گوید: "حدوداً دوصد سال ازعمراستفاده از سمنت و سیخ گول می گذرد." چیزی که در زمان اعمارپل مالان وجودنداشته است.
انجنیرشیوا تایید می کند که درساختمان پل مالان بشکل ابتدایی آن ازماده ساروج کارگرفته شده است که مرکبی است ازمواد دیگرکه قبلاً ازآن یادشد.

واما پل مالان ازگذشته تا امروزچند باراحیای مجدد شده است ؟
بگفته انجنیرشیوا ، یکباردرزمان پادشاهی امیرحبیب الله خان، متعاقب آن درسال 1994 میلادی توسط داکارDACAR، بعداً درسال 2006 باهمکاری موسسه UNOPS یا دفترخدمات پرژوی ملل متحد باهزینه 200 هزاردالرامریکایی ازجانب شرکت "هما" بازسازی گردیده است.

الکساندرهامیلتون جهانگرد انگلیسی که دراواخرقرن نوزدهم میلادی ازهرات دیدن نموده بود، درمورد پل مالان نوشته است که این پل دارای 17 دهنه یا طاق است واضافه داشته که درآنزمان، هنگام آبخیزی سطح آب در رود هری درحدی بوده که آب ازداخل جنگلات پسته ی کنارپل گذشته و راه را مسدود می ساخته است.
باید گفت نه تنها گزارش این جهانگرد درسال 1904 درانگلستان چاپ شده بود؛ بلکه نیدر"مایر" جهانگرد المانی نیزدرسال 1924 یعنی 85 سال قبل ازامروز، ازپل مالان عکس گرفته که نشان می دهد این بنای تاریخی وضعیت خوبی نداشته چنانچه چند دهنه یاطاق آن ازبین رفته بوده به گونه ی که پل را غیرقابل استفاده ساخته بوده است.
گفتنی است با آن که الکساندرانگلیسی تعداد طاق های این پل را 17 گفته ، اما نیدرمایرآلمانی در1924 درتصویری ازپل مالان نشان داده است که این پل دارای 26 دهنه بوده است. امروزه به گفته ی آقای اجمل رییس آبدات تاریخی هرات، پل تاریخی مالان دارای 22 دهنه است.

ناگفته نگذاریم که پل مالان علاوه ازارزش تاریخی واقتصادی خود، امروزه نیزباتوجه به ساحات پوشیده ازجنگل، هوای صاف و مناظرزیبای دور و پیش ازتفرجگاه های مشهور هرات قلمداد می شود چنان که سالانه ده ها هزار باشنده هرات و سایر ولایات کشور را بخود فرا می خواند که ساعاتی ازوقت خودرا صرف تفریح وهواخوری نموده، لحظات شادی را، درمحیط اطراف واکناف آن سپری می کنند.